Οταν σφύριζαν κλέφτικα...

κείμενο από άρθρο της Ευάννας Βενάρδου

...στις επετείους της 25ης Μαρτίου, ταυτίζουμε τα δημοτικά τραγούδια με τη λεβεντιά και την παλικαρίσια εξέγερση των Ελλήνων εναντίον των Τούρκων. Όμως, σύμφωνα με τους μελετητές, στα δημοτικά τραγούδια που άκουγαν οι συμπατριώτες μας το 1821, η ελληνική επανάσταση είναι σαν να μην έγινε!


Η κουβέντα μας με τον μουσικολόγο Γιώργο Κοκκώνη, καθηγητή εφαρμογών στο τμήμα Λαϊκής και Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου, είναι άκρως απομυθοποιητική. Τουλάχιστον για όσους από μας θα περίμεναν πως τα τραγούδια επί τουρκοκρατίας θα εμπεριείχαν κάποιες αντιστασιακές νύξεις απέναντι στην οθωμανική κατοχή. Έστω, μια πίκρα, ένα άχτι για τη σκλαβιά.

«Δεν έχουμε στοιχεία για κάτι τέτοιο» διαβεβαιώνει ο Γ. Κοκκώνης. «Ο κοσμάκης τραγουδούσε τον πόνο της καθημερινότητάς του. Πρέπει να κατανοήσουμε πως οι φτωχοί υπέφεραν όχι μόνο από τους ξένους κατακτητές, αλλά κι από τους Ελληνες πρόκριτους, τους τσιφλικάδες. Αν είσαι αγρότης σε ένα χωριό, ποιος είναι αυτός που σου παίρνει τον τοπικό φόρο; Ο έλληνας τσιφλικάς. Και ας μη ξεχνάμε πως οι άνθρωποι τότε ζούσαν αρκετά αρμονικά. Γίνονταν γάμοι μουσουλμάνων και χριστιανών. Γλένταγαν παρέα. Οι θηριωδίες ξεκίνησαν όταν ξέσπασε η επανάσταση».

Είναι χαρακτηριστικό πως, «ενώ ο Αλή Πασάς ήταν ένας στυγερός δολοφόνος, με το που πέθανε αρχίζουν να τραγουδιούνται τα λεγόμενα Αληπασαλήτικα τραγούδια. Και το παράδοξο είναι πως όλα είναι υμνητικά! Διότι οι Γιαννιώτες είδαν να πεθαίνει αυτός που τους έδωσε μια απίστευτη οικονομική ανάπτυξη».

Οι σύγχρονοι μελετητές του δημοτικού τραγουδιού παρατηρούν πως μεταγενέστεροι φιλόλογοι, που εξέδιδαν τα δημοτικά τραγούδια της τουρκοκρατίας, διόρθωναν κάποιες λεξούλες στους στίχους των δημοτικών τραγουδιών ώστε να προσδώσουν την «ελληνικότητα» που τους έλειπε! Ομως ο Γ. Κοκκώνης θιγει μια σημαντική παράμετρο: «Πριν από την ίδρυση Νέου Ελληνικού Κράτους, δεν υπήρχε εκπεφρασμένη εθνική συνείδηση. Κι αυτό φαίνεται και από τα τραγούδια. Ο κόσμος δεν έλεγε "Είμαστε Ελληνες". Οι άνθρωποι τότε προσδιορίζονταν σε σχέση με τον τόπο στον οποίο ζούσαν και βέβαια με τη γλώσσα και το θρήσκευμά τους. Ως γνωστόν, η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν χωρισμένη σε μιλιέτ: χριστιανοί ορθόδοξοι, μουσουλμάνοι, εβραίοι κ.λπ.».

Οσον αφορά το δικό μας μιλιέτ, το οποίο διοικούσε ο πατριάρχης, το κυρίαρχο άκουσμα στις εκκλησίες ήταν βέβαια η βυζαντινή μουσική. «Ο κόσμος γαλουχείτο στις εκκλησίες με βυζαντινούς ύμνους και ψαλμωδίες». Εκτός εκκλησίας, βέβαια, άκουγε δημοτικά τραγούδια. «Μάλιστα στις αρχές του 19ου αιώνα, και ιδιαίτερα την εποχή της επανάστασης, το δημοτικό τραγούδι προκάλεσε ως είδος μεγάλο ενδιαφέρον στους φιλέλληνες της Ευρώπης. Το πρώτο μεγάλο βιβλίο με στίχους από δημοτικά τραγούδια που ακούγονταν επί τουρκοκρατίας (δηλαδή από τον 15ο αιώνα και μετά), εκδίδεται από τον γάλλο φιλόλογο Κλοντ Φοριέλ το 1823 και ξυπνά το ενδιαφέρον των Ευρωπαίων για τον πλούτο της λαϊκής παράδοσης».

Μεταξύ 16ου και 18ου αιώνα άνθησαν και τα περίφημα κλέφτικα τραγούδια γύρω από τον μυθοποιημένο βίο των κλεφτών της εποχής. Ισως γιατί για τον κόσμο ο κλέφτης ήταν ο μόνος πραγματικά ελεύθερος.

Στο σύνολό τους τα δημοτικά επί τουρκοκρατίας ανήκαν σε δύο «κύκλους»: στον κύκλο της ζωής (γέννηση, γάμος, θάνατος κ.ο.κ.) και στον κύκλο του χρόνου (πανηγύρια κ.λπ.). «Δεν έχουμε πηγές που να αναφέρουν όργανα. Φαίνεται δηλαδή πως εκτελούντο με φωνή. Ελαχιστότατες είναι επίσης οι πηγές για τη μουσική των τραγουδιών αυτών, δηλαδή τις νότες. Στην ουσία, η πρώτη μεγάλη συλλογή με παρτιτούρες εκδόθηκε από τον επίσης Γάλλο Λουί Αλμέρ Μπουργκό-Ντικουντρέ, ο οποίος τη διετία 1874-75 επισκέφθηκε την Αθήνα και τη Σμύρνη, άκουγε τους ανθρώπους να τραγουδούν τα τραγούδια αυτά και τα έγραφε σε πεντάγραμμο. Ομως δίνει μια μάλλον αποσπασματική εκδοχή του μουσικού μωσαϊκού της εποχής γιατί δεν επσκέφθηκε καθόλου χωριά».

Στα αστικά κέντρα άνθησε ένα τρίτο είδος μουσικής: ήταν η λόγια οθωμανική μουσική που ακουγόταν στα παλάτια. «Οι σουλτάνοι ήταν μουσικόφιλοι, κάποιοι μάλιστα υπήρξαν και συνθέτες. Η μουσική αυτή, συχνότατα οργανική, θύμιζε λίγο την ευρωπαϊκή κλασική μουσική δωματίου και παιζόταν και σε καφέ των μεγάλων αστικών κέντρων (Πόλη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Γιάννενα κ.ά.). Γενικά στις πόλεις επικρατούσε έντονη πολυπολιτισμικότητα στη μουσική. Ακούγονταν τραγούδια σε διάφορες γλώσσες με πολλές επιρροές (εβραϊκές, αρμένικες, ελληνικές κ.λπ.). Από το 1826 και μετά, που η Οθωμανική Αυτοκρατορία αρχίζει να εξευρωπαΐζεται (και κάνει την πρώτη του εμφάνιση και το κλαρίνο που αντικαθιστά τους ζουρνάδες), κυριαρχούν δύο είδη μουσικής: το αλά τούρκα (αμανέδες, ανατολίτικη μουσική) και το αλά φράνγκα (τραγούδια του συρμού, ιταλικά, γαλλικά κ.λπ.). Πρόκειται συνήθως για ερωτικά τραγούδια και «τραγούδια του καημού».

Πάντως, όχι τραγούδια που υμνούν την επανάσταση... Υπάρχει όμως ένα δημοτικό από τη Θράκη που λέει: «Η Σούσα ήταν όμορφη/ της Χώρας το καμάρι/ κι αγάπα τον Σερίφ-Μπέη/το τουρκοπαλληκάρι». Οταν ο αδελφός της Σούσας μαθαίνει τον έρωτά της για τον Τούρκο, τη σφάζει σαν το αρνί...